Boğaziçi Üniversitesi - Çevre Etik Kurulu (ÇEK)

Çevre Etik Kurulu (ÇEK)

Prof. Dr. Nilgün Cılız (Başkan)
Prof. Dr. Neylan Dirilgen
Prof. Dr. Albert Güveniş
Prof. Dr. Raşit Bilgin
Doç. Dr. Dilek Ünalan
Doç. Dr. Fatih Çağlayan Mercan
Arzu Yayla Doğrar

ÇEVRESEL UYGULAMALARDA ETİK KAVRAMI

GİRİŞ

Boğaziçi Üniversitesi Çevre Etik Kurulu yedi öğretim üyesi, bir özel sektör ve bir gönüllü kuruluş temsilcisinden oluşmakta olup, etik kurulu üyeleri senato tarafından atanmış bulunmaktadır.

Çeşitli etik kurullarında ele alınan kavramlar arasında, etik kurullarının yürütülmesinde dikkate alınması gereken en önemli nokta, akademik ahlak (etik) konusudur. Gerçekte çevre, bilim ve teknoloji uygulamalarının ahlaki yönleri, gelecekte bilim ve teknoloji çalışmalarının birarada yürütülebilmesinde ince bir çizgi oluşturmaktadır. Dolayısı ile bu kurulun amacı, Boğaziçi Üniversitesi tarafından değerlendirilen ve desteklenen araştırma ve projelerin çevre açısından etik (ahlak) öğelerine dikkat çekmektir.

ETİK İLKE VE KURALLARI

Çevre bilimi ve teknolojileri uygulamalarında göz önüne alınan etik kuralları ilkelerinden ilki, gerekli değerlendirme için yetkili kişilerin tespitidir. Çevresel uygulamalar için gerekli değerlendirme; ekolojik ve çevresel hayatın kalite ve güvenliğini arttırmak amacı ile bilimsel beceri, bilgi ve mühendislik yeteneklerini uygulayabilecek, bu konularda sorumluluk ve yetki sahibi kişilerce yapılmalıdır. Öğretim görevlilerinin/üyelerinin/araştırmacıların davranış ve yönetimlerinde uygulamaları gereken temel ilkeler; araştırmalarında çevre bilincini meslektaşları yararlanıcıları ve diğer kişiler açısından adil, dürüst ve güvenli yaklaşımları kapsayan etik uygulamalarını içermektedir. Her bir faaliyeti sosyal, kültürel, ekonomik, çevresel ve güvenlik açılarından ele alarak, uzun dönemli gereksinimlerin karşılanabilmesi için dünyadaki mevcut kaynakların en etkili şekilde kullanımı için gayret gösterilmelidir.

Bu amaçla öncelikli konuların belirlenmesinde, ilk olarak her bir kurul üyesinin değerlendirmeye dahil edilmesini istediği konular etik kurulu tarafından belirlenecektir. Bunun dışında çalışma kapsamında dikkate alınması gereken diğer önemli konular; kurul üyelerinin üniversiteye karşı sorumlulukları, yönetim ve toplum sorumlulukları ve çevresel etik konularına ilişkin üniversitenin anlayış ve beklentileridir.

Daha sonraki aşama, belirlenen konuların bir listesinin hazırlanması ve bu konuları kapsayacak şekilde araştırmaların yürütülmesidir. Kurul üyelerince belirlenen etik kurullarının en önemli bileşenlerinin saptanması ile bir bütün olarak bu unsurlara odaklanılması sağlanabilir. Değişik ülkelerin genel etik kuralları göz önüne alınarak ve karşılaştırılarak hazırlanmış genel etik konularının türleri aşağıda verilmiştir:

Doğruluk, dürüstlük ve güvenilirlik değerleri
Yararlanılabilir etik prensipleri
Güvenlik, sağlık ve toplum refahı
Çevre korunması
Mevcut kaynakların tedbirli kullanımı ve korunması
Olumsuz çevresel etkilerin azaltılması
Çevre kanun ve yönetmeliklerine uygunluk
Mevcut çevre kanunlarından daha başarılı bir düzenleme yapılması
Uygulanan standartlar, yönetmelik ve kanunların bilinmesi ve bu şekilde kanunlar nezdinde gizliliğin kaldırılması
İş ortamlarındaki sağlık ve güvenlik koşullarının iyileştirilmesi
Uzmanlık ve yetenek alanları dahilinde çalışmalar yürütmek
Özenli ve dikkatli uygulamalar gerçekleştirmek
Gizlilik
Süregelen bireysel yeterlilik
Bilgi dağarcığının geliştirilmesi
Ödenmesi gereken krediler
Proje ve faaliyetlerin sosyal ve çevresel sonuçlarının bilincinde olunması
Bu olası sonuçlar hakkında müşteri ve işverenleri bilgilendirmek
Objektif ve doğru bir şekilde çevresel sorunların halka açıklanması
Topluma hizmet
Üzerinde mutabık kalınan ücretler, yeterli maaşlar
Sadece yürütülen ve denetlenen faaliyetlerde söz sahibi olunması
Sorumlulukların koordinasyonu

ÇEVRE ETİK KURULU TÜZÜĞÜ

Çevre Etik Kurulu üyelerinin, çevrenin akıllı bir şekilde yönetilmesinde taşıdıkları sorumluluklarından dolayı, çevreye duyarlı kararların alınması sırasında üniversite ve diğer etik kurulu komisyon üyeleri tarafından desteklenmesi gerekmektedir. İçerik olarak hazırlanan bu tüzükte, projelerin takip ve gelişimlerinde çevre etik kurulu üyelerinin taşıdıkları sorumluluklar belirtilmektedir.

Çevre Etik Kurulu, çevre bilim ve teknolojilerinin geliştirilebilmesi için sürdürülebilir bir kalkınma ihtiyacı üzerinde durmaktadır. Bu konuda gerçekleşmesi çok zor aşırı yaklaşımlar yerine dengeli yaklaşımların benimsenmesi ile, toplum ihtiyaçlarını karşılayabilecek gelişmelerin gerçekleştirilmesi mümkündür. Ekonomik koşullların çevre bilim ve teknolojiler ile bütünleştirildiği bu yaklaşımların planlanmasında ve uygulanmasında yenilikçi ve yaratıcı bireylere ihtiyaç duyulmaktadır. Daha geniş anlamı ile, bireyler yaratıcı ve yenilikçi olmalarının yanında, çevrelerindeki insanları bu yeniliklerle çevresel açılardan gerçekleştirilecek ilerlemeler konusunda bilgilendirerek, geleceğin şekillendirilmesinde üzerlerine düşen sorumluluklarını daha bütünsel bir konuma getirmelidirler. Geliştirilmesi gereken başlıca konular;

toplum sağlığı, güvenliği ve refahı,
ekolojik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik çevre,
risk minimizasyonu ve yönetimi ve
sosyal ve kültürel değerlerdir.

Çevre bilim ve teknolojileri açısından öğretim elemanları/araştırmacılar;

yürüttükleri çalışmalarda toplum sağlığı, güvenliği ve çevre kalitesini en üst düzeyde tutmalıdırlar,
gayretli ve dikkatli bir tutum içerisinde sadece etkin ve bilgili oldukları konularda çalışmalı ve araştırmalarını uygulanan ilgili kanun, yönetmelik ve standartları sağlayacak şekilde gerçekleştirmelidirler,
güvenilir öneri ve kararlara ulaşabilmek için, mevcut kaynakların ve enerjinin en etkili şekilde kullanımı ve korunumunu da sağlayacak şekilde, proje ve faaliyetlerinin sosyal ve çevresel etkilerini dikkatle incelemelidirler,
toplumsal beyan ve açıklamaları objektif ve gerçekçi bir tutum içerisinde değerlendirmeli ve belirli bir ilgi alanı var ise, bu ilgi alanının net bir şekilde saptanmasını sağlamalıdırlar,
kendi hazırladıkları ve doğrudan denetledikleri araştırma faaliyetlerinde imza yetkisine sahip olmalıdırlar. Öğretim elemanları/araştırmacılar, konu hakkında bilgi sahibi olmaları koşuluyla, sorumluk alabileceklerinin yeterli incelemelerle ispatlanması durumunda, kendi projesi dışındaki çalışmalarda imza atabilirler,
işverenleri ve yararlanıcıları açısından güvenilir bir temsilci olacak şekilde davranmalı, gizliliği sağlamalı ve engellenemeyen anlaşmazlıkların dışındaki çıkar çatışmalarını mümkün mertebe önlemeye çalışmalıdırlar,
sağlık, güvenlik ve sosyal refah yönlerinden, üniversite ve toplum için tehlike yaratabilecek her türlü faaliyet, karar yada uygulamayı uygun şekilde rapor etmelidirler,
bu konularla ilgili biliçlendirme işlemini üstlenmeli, mevcut akademik bilgi düzeyini arttırmak için gayret göstermeli ve diğer öğretim görevlilerini/üyelerini/araştırmacılarını da bu şekilde davranmaya teşvik etmelidirler.
faaliyetlerinin eğitim ve uygulama aşamalarında, çevresel sorumluluklar, taahhütler ve ahlak kanunlarının gelişimine ve ilerlemesine destek olmalı, sorumlulukları dahilinde topluma karşı sosyal bilinci arttırmalı ve öğretim elemanları arasında etik kanunları prensiplerinin paylaşım ve iletişimini teşvik etmelidirler.

Çevre Etik Kurulu üyelerinin önerilen projelerde değerlendirmesi gereken konular aşağıda özetlenmiştir. Etik kurulu üyeleri;

projenin sadece uygulama aşamasında değil, projenin daha ilk planlanma aşamalarında çevresel açılardan masrafsız tedbir ve önlemlerin alınmasını sağlamalı,
çevresel değerlendirme sürecinin herhangi bir çalışmanın henüz başlangıç aşamasında uygulamaya başlanmasını ve çevre yönetimlerinde projeler için temel olabilecek bir yaşam döngüsü analizini sağlamalı,
çevre korumasını, projenin gelişimi sırasında entegre bir bölüm olarak ele almalı,
çevre bilim ve teknolojileri, proje önerilerinin değerlendirilmesinde atık önlenmesini anahtar bir faktör olarak ele almalı (pilot ölçekteki AR-GE çalışmaları ve laboratuarlardan kaynaklanan atıklar katı, sıvı yada gaz halde bulunabilirler),
faaliyet kapsamındaki atıkların kaynakları, türleri ve miktarlarını belirleyerek mümkün olan durumlarda bu atıkların üretiminin önlenmesi ve minimizasyonunu sağlamalı,
atık üretiminin önlenemediği durumlarda geri dönüşüm, iyileştirme ve geri kazanma yöntemleri ile atık miktarının azaltılmasını sağlamalı,
atık minimizasyonunun önemini bilmeli ve kaynakta atık üretiminin önlenmesi ve azaltılması için çaba harcamalı,
ilgili çevre kanunlarına, tüzük ve yönetmeliklere uymalı, toplumun yararına olacak şekilde ilave çevresel korumaları destekleyerek bu konudaki maliyetleri göz önünde bulundurmalı,
çevresel anlayışın arttrılması ve uygulamaların geliştirilmesi amacı ile diğer öğretim görevlileri/üyeleri/araştırmacıları ile aktif olarak ortak çalışma konusunda teşvik edilmeli,
çevre konularının disiplin ve uzmanlık gerektiren konular olduğunun bilincinde olmalı ve bu nedenle çeşitli araştırma konularında doğrudan ya da dolaylı çevre ile ilişkisi olan projelerin çevre etiği açısından değerlendirilmelerini kapsamlı olarak interdisipliner bir işbirliği içinde ele almalı,
ilgili konulardaki hakemlerle birlikte sadece uzmanlık ve bilgi alanına giren konularla ilgili sorumluluk almalı ve yetki sahibi olmalı,
daha doğru ve kapsamlı bilgiler elde etmek amacı ile çevre konularındaki danışmanlardan fikir ve görüş almalı,
planlanmakta olan proje ve girişimlerle ilgili olarak, bilimsel araştırma ve deneyimlere uygun olacak ve sürdürülebilirliği ve kapasiteyi yansıtabilecek şekilde bir kriter listesi geliştirmeli,
çevresel ve ekonomik koşulları göz önüne alarak sürdürülebilir bir gelişim ve korunma için masrafsız çözüm ve yaklaşımları belirlemeli ve desteklemeli,
çevresel değerlendirme sürecinde sosyal ve ekonomik değerlerin önemini ve yerel, yörel, geleneksel ve kültürel kriterlerin gerekliliğini kabul etmeli,
fayda-zarar ve diğer analiz yöntemlerinin ve sürdürülebilir bir kalkınma dahilindeki projelerin uygulanabilirliğinin sağlanması için alternatif planlar sağlayacak teşebbüslerde bulunmalı,
"Beşikten Mezara" yaklaşımı ile (araştırma, dizayn, inşa, uygulama vb. aşamalarda) proje süresince karşılaşılabilecek tüm önemli çevresel etkileri belirlemeli,
proje için alternatiflerin değerlendirilmesinde sadece proje değil aynı zamanda çevre açısından da uygun olabilecek seçeneklerin seçimi konusunda teşvik edilmeli,
üniversitede laboratuar ve AR-GE ortamlarından kaynaklanan tehlikeli atıkların uzaklaştırılması için üniversite içinde ilgili kuruluşlarla anlaşarak, atık uzaklaştırılması amacı ile üniversite bünyesinde gerekli sorumlulukları üstlenmeli,
faaliyetleri kapsamında zararlı herhangi bir çevresel etkinin belirlenmesi durumunda kurul olarak üniversite etik kuruluna acil önerilerde bulunmalı,
standart yada yönetmeliklerde dikkate alınmayan kalıcı ve kümülatif olumsuz etkileri göz önünde tutmalı,
çevresel açılardan AR-GE projelerinin gelişimi ve değerlendirilmeleri için gerekli dökümanları sağlamalı,
gerçekleştirilen faaliyetlerin üniversite içerisindeki çevre bilincini arttırmadaki potansiyel etkilerinin bilincinde olmalı,
çok çeşitli AR-GE projeleri sonucu oluşabilecek atıklardan kaynaklanan olası olumsuz etkilerle ilgili bilgi paylaşımı konusunda desteklenmeli,
çevre bilimlerini teorik ve teknolojik çevresel araştırmalarla birlikte uygulayabilmek için disipliner bir çalışma yürütmesi konusunda teşvik edilmelidir.

ARAŞTIRMA PROJELERİNİN ÇEVRE ETİĞİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRME YÖNTEMİ

Etik Kurulu, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörü ile temasa geçerek, önerilecek araştırma projelerinde "Çevresel Etkiler ve Alınacak Önlemler" başlığı altında bir bölüm eklenmesini ve en az bir paragraflık açıklama yapılmasının şart koşulmasını önerecektir.

Araştırma önerisi sahibinden bu bölümde, araştırma projesinin ilk aşamasından sonuçlandırılana kadar ve proje sonuçlarının uygulanması esnasında oluşması muhtemel çevresel etkileri ve bunların önlenmesi/en aza indirilmesi konularında neler yapılacağını açıklaması istenmelidir.

Konu ile ilgili değişik birimlerden uzmanların oluşturduğu bir Hakem Listesi hazırlanacaktır.
Değerlendirilmek üzere Etik Kurulu'na gönderilen araştırma projeleri Etik Kurulu üyelerinden bir kişi ve hazırlanan Hakem Listesi üyelerinden bir kişi olmak üzere iki hakem tarafından değerlendirilecektir. Hakemlerden değerlendirmelerini hazırlanmış olan "Proje Çevre Etiği Değerlendirme Formu" na yapmaları istenecektir.
Her iki hakem tarafından yapılan değerlendirmeler Etik Kurulu'nun toplantısında incelenerek sonuçlandırılacak ve karar ilgili birime / kurula iletilecektir.

B.Ü. Çevre Etik Kurulu Adına
Prof. Dr. Günay KOCASOY